भारत में पक्षी अभ्यारण्यों की सूची | List of Bird Sanctuary of India

भारत देश मे पक्षियों की लगभग 1,300 प्रजातियों पाई जाती है, जिसमे देशी और प्रवासी दोनों शामिल हैं। जो दुनिया की पक्षी आबादी का लगभग 13% है। भारत की विविध स्थलाकृति और जलवायु इसे विभिन्न पक्षी प्रजातियों के लिए एक आदर्श आवास है। पक्षियों की प्रजातियों के संरक्षण के लिए भारत सरकार ने देश भर में कई पक्षी अभयारण्यों की स्थापना की है। भारत के मुख्य पक्षी अभयारण्यों की सूची उनके नाम, स्थान, स्थापना तिथि और संक्षिप्त विवरण के साथ दी गई है।

राज्य पक्षी अभ्यारण्य
आंध्र प्रदेश (Andhra Pradesh) कोलेरू पक्षी अभ्यारण्य (Kolleru Bird Sanctuary)
मंजीरा पक्षी अभ्यारण्य (Manjira Bird Sanctuary)
नेलापट्टू पक्षी अभ्यारण्य (Nelapattu Bird Sanctuary)
रोलपाडु ग्रेट इंडियन बस्टर्ड अभ्यारण्य (Rollapadu Great Indian Bustard Sanctuary)
श्रीलंका मल्लेश्वर वन्यजीव अभयारण्य(Sri Lankamalleswara Wildlife Sanctuary)
बिहार (Bihar) नागी बांध पक्षी अभ्यारण्य (Nagi Dam, Bird Sanctuary)
दिल्ली/उत्तर प्रदेश (Delhi/UP) ओखला पक्षी अभ्यारण्य (Okhla Bird Sanctuary)
गोवा (Goa) सलीम अली पक्षी अभ्यारण्य (Salim Ali Bird Sanctuary)
गुजरात (Gujarat) नलिया घास का मैदान (Naliya Grassland (Lala Bustard WLS))
खिजड़िया पक्षी अभ्यारण्य (Khijadiya Bird Sanctuary)
कच्छ बस्टर्ड अभ्यारण्य (Kutch Bustard Sanctuary)
नल सरोवर पक्षी अभ्यारण्य (Nal Sarovar Bird Sanctuary)
पोरबंदर पक्षी अभ्यारण्य (Porbandar Bird Sanctuary)
थोल झील (Thol Lake)
वचना पक्षी अभ्यारण्य ()
हरियाणा (Haryana) भिंडावास वन्यजीव अभ्यारण्य (Bhindawas Wildlife Sanctuary)
सुल्तानपुर पक्षी अभ्यारण्य (Sultanpur Bird Sanctuary)
खपरवास वन्यजीव अभ्यारण्य ()
हिमाचल प्रदेश (Himachal Pradesh) बंदली वन्यजीव अभ्यारण्य (Bandli Wildlife Sanctuary)
कैस वन्यजीव अभ्यारण्य (Kais Wildlife Sanctuary)
पोंग बांध झील वन्यजीव अभ्यारण्य (Pong Dam Lake WLS)
गमगुल वन्यजीव अभ्यारण्य ()
जम्मू-कश्मीर () होकेरा आद्र भूमि ()
झारखंड (Jharkhand) उधवा झील पक्षी अभ्यारण्य (Udhuwa Lake Bird Sanctuary)
कर्नाटक (Karnataka) घटप्रभा पक्षी अभ्यारण्य (Ghataprabha Bird Sanctuary)
बंकापुर मयूर संरक्षण रिजर्व (Bankapur Peacock Conservation Reserve)
गुडवी पक्षी अभ्यारण्य (Gudavi Bird Sanctuary)
रंगाथिटटु पक्षी विहार (Ranganathittu Bird Sanctuary)
केरल (Kerala) कदलुंडी पक्षी अभ्यारण्य (Kadalundi Bird Sanctuary)
कुमारकोम पक्षी अभ्यारण्य (Kumarakom Bird Sanctuary)
मंगलावनम पक्षी अभ्यारण्य (Mangalavanam Bird Sanctuary)
चुलानूर मोर अभ्यारण्य (Chulanur Peafowl WLS)
मध्य प्रदेश (Madhya Pradesh) घाटीगांव बस्टर्ड अभ्यारण्य (Ghatigaon Bustard Sanctuary)
करेरा बस्टर्ड अभ्यारण्य (Karera Bustard Sanctuary)
सैलाना खरमोर (लेसर फ्लोरिकन) अभ्यारण्य (Sailana Kharmor (Lesser Florican) Sanctuary)
सरदारपुर खरमोर (लेसर फ्लोरिकन) अभ्यारण्य (Sardarpur Kharmor (Lesser Florican) Sanctuary)
महाराष्ट्र (Maharashtra) मायनी पक्षी अभ्यारण्य (Mayani Bird Sanctuary)
ग्रेट इंडियन बस्टर्ड अभ्यारण्य (Great Indian Bustard Sanctuary)
जायकवाडी पक्षी अभ्यारण्य (Jaikwadi Bird Sanctuary)
जवाहरलाल नेहरू बस्टर्ड अभ्यारण्य (Jawaharlal Nehru Bustard Sanctuary)
करनाला पक्षी अभ्यारण्य (Karnala Bird Sanctuary)
नायगाव मयूर अभ्यारण्य (Naigaon Mayur WLS)
नंदुर मधमेश्वरी बर्ड अभ्यारण्य (Nandur Madhmeshwar Bird Sanctuary)
मिजोरम () लैंगतेंग वन्यजीव अभ्यारण्य ()
नागालैंड (Nagaland) खोनोमा प्रकृति संरक्षण एवं ट्रगोपन अभ्यारण्य (Khonoma Nature Conservation and Tragopan Sanctuary)
ओडिशा (Odisha) नालाबाना पक्षी अभ्यारण्य (Nalabana Bird Sanctuary)
पंजाब (Punjab) हरिके झील पक्षी अभ्यारण्य (Harike Lake Bird Sanctuary)
राजस्थान (Rajasthan) केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान / भरतपुर पक्षी अभ्यारण्य (Keoladeo National Park/Bharatpur Bird Sanctuary)
डेजर्ट नेशनल पार्क/मरु राष्ट्रीय उद्यान (Desert National Park)
तमिलनाडु (Tamil Nadu) चित्रांगुडी पक्षी अभ्यारण्य (Chitrangudi Bird Sanctuary)
कंजिरंकुलम पक्षी अभ्यारण्य (Kanjirankulam Bird Sanctuary)
कूनथनकुलम पक्षी अभ्यारण्य (Koonthankulam Bird Sanctuary)
प्वाइंट केलिमियर पक्षी अभ्यारण्य (Point Calimere Bird Sanctuary)
वेदंथंगल पक्षी अभ्यारण्य (Vedanthangal Bird Sanctuary)
वदूवूर झील पक्षी अभ्यारण्य (Vaduvoor Lake Bird Sanctuary)
वेट्टई गुडी पक्षी अभ्यारण्य (Vettangudi Bird Sanctuary)
अरियाकुलम पक्षी अभ्यारण्य (Ariyakulam Bird Sanctuary)
सिक्किम (Sikkim) कितम पक्षी अभ्यारण्य (Kitam Bird Sanctuary)
उत्तर प्रदेश (Uttar Pradesh) बखिरा अभ्यारण्य (Bakhira Sanctuary)
नवाबगंज पक्षी अभ्यारण्य (Nawabganj Bird Sanctuary)
सूर सरोवर पक्षी अभ्यारण्य (Sur Sarovar Bird Sanctuary)
पटना पक्षी अभ्यारण्य (Patna Bird Sanctuary)
समन अभ्यारण्य (Saman Sanctuary)
थसराना पक्षी अभ्यारण्य (धनौरी आर्द्रभूमि) ()
सांडी पक्षी अभ्यारण्य (Sandi Bird Sanctuary)
उत्तराखंड (Uttarakhand) आसन बैराज पक्षी अभ्यारण्य (Asan Barrage Bird Sanctuary)
झिलमिल झील संरक्षण रिजर्व (पक्षी) (Jhilmil Jheel Conservation Reserve)
पश्चिम बंगाल (West Bengal) चिंतामणि कर पक्षी अभ्यारण्य ()
रायगंज वन्यजीव अभ्यारण्य / कुलिक पक्षी अभ्यारण्य (Raiganj Wildlife Sanctuary/Kulik Bird Sanctuary)
भरतपुर पक्षी अभयारण्य, राजस्थान | Bharatpur Bird Sanctuary, Rajasthan 
  • भरतपुर पक्षी अभयारण्य, जिसे केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान के रूप में भी जाना जाता है, राजस्थान में स्थित यूनेस्को की विश्व धरोहर स्थल है।
  • अभयारण्य पक्षियों की 350 से अधिक प्रजातियों का घर है, जिनमें यूरोप और साइबेरिया के प्रवासी पक्षी शामिल हैं।
  • पार्क 1956 में स्थापित किया गया था और इसमें 29 वर्ग किमी का क्षेत्र शामिल है।
  • भरतपुर पक्षी अभयारण्य 1971 में संरक्षित पक्षी अभयारण्य घोषित किया गया था और बाद में 1985में इसे 'विश्व धरोहर' भी घोषित किया गया है।
  • इसका नाम केवलादेव (शिव) मंदिर के नाम पर रखा गया था। यह मंदिर इसी पक्षी अभयारण्य में स्थित है।
चिल्का झील पक्षी अभयारण्य, ओडिशा | Chilka Lake Bird Sanctuary, Odisha
  • 1981 में स्थापित, चिल्का झील पक्षी अभयारण्य ओडिशा राज्य में स्थित है।
  • अभयारण्य 1100 वर्ग किमी के क्षेत्र में फैला हुआ है और यह राजहंस, पेलिकन, किंगफिशर और बगुलों सहित विभिन्न प्रकार की पक्षी प्रजातियों का घर है।
  • झील मछली और झींगे की कई प्रजातियों के लिए एक महत्वपूर्ण प्रजनन स्थल भी है।
रंगनाथिट्टू पक्षी अभयारण्य, कर्नाटक | Ranganathittu Bird Sanctuary, Karnataka
  • 1940 में स्थापित, रंगनाथिट्टू पक्षी अभयारण्य कर्नाटक में मैसूर के पास स्थित है।
  • अभयारण्य 0.67 वर्ग किमी के क्षेत्र में फैला हुआ है और विभिन्न प्रकार की पक्षी प्रजातियों का घर है, जिनमें बगुले, बगुले और जलकाग शामिल हैं।
  • अभयारण्य मगरमच्छों की कई प्रजातियों का घर भी है।
  • अभयारण्य को 15 फरवरी 2022 को संरक्षित रामसर साइट के रूप में नामित किया गया है
थट्टेकड़ पक्षी अभयारण्य, केरल | Thattekad Bird Sanctuary, Kerala
  • केरल में स्थित, थट्टेकड़ पक्षी अभयारण्य 1983 में स्थापित किया गया था और यह 25 वर्ग किमी के क्षेत्र में फैला हुआ है।
  • अभयारण्य पक्षियों की कई प्रजातियों का घर है जिनमें भारतीय पिट्टा, ऑरेंज-हेडेड थ्रश और मालाबार ग्रे हॉर्नबिल शामिल हैं।
  • सबसे प्रसिद्ध पक्षी विज्ञानियों में से एक सलीम अली ने इस अभयारण्य को प्रायद्वीपीय भारत में सबसे समृद्ध पक्षी आवास के रूप में वर्णित किया है।
  • थट्टेक्कड़ का शाब्दिक अर्थ है समतल जंगल, और यह क्षेत्र केरल की सबसे लंबी नदी पेरियार नदी के आसपास एक पर्णपाती लेकिन आम तौर पर नम निचली भूमि वाला जंगल है ।
कुमारकोम पक्षी अभयारण्य, केरल | Kumarakom Bird Sanctuary, Kerala
  • 1991 में स्थापित, कुमारकोम पक्षी अभयारण्य केरल के बैकवाटर में स्थित है।
  • अभयारण्य में 14 एकड़ का क्षेत्र शामिल है और यह साइबेरियाई सारस, बगुले और बगुले सहित विभिन्न प्रकार की पक्षी प्रजातियों का घर है।
सुल्तानपुर पक्षी अभयारण्य, हरियाणा | Sultanpur Bird Sanctuary, Haryana
  • हरियाणा में स्थित, सुल्तानपुर पक्षी अभयारण्य 1971 में स्थापित किया गया था और यह 1.43 वर्ग किमी के क्षेत्र में फैला हुआ है।
  • अभयारण्य सफेद गले वाले किंगफिशर, स्पॉट-बिल्ड पेलिकन और क्रेस्टेड लार्क सहित विभिन्न प्रकार की पक्षी प्रजातियों का घर है।
सलीम अली पक्षी अभयारण्य, गोवा | Salim Ali Bird Sanctuary, Goa
  • 1988 में स्थापित, सलीम अली पक्षी अभयारण्य गोवा राज्य में स्थित है।
  • अभयारण्य 1.78 वर्ग किमी के क्षेत्र में फैला हुआ है और काले कठफोड़वा, प्राच्य बौना किंगफिशर, और सफेद पेट वाले समुद्री ईगल सहित विभिन्न प्रकार की पक्षी प्रजातियों का घर है।
वेदान्थांगल पक्षी अभयारण्य, तमिलनाडु | Vedanthangal Bird Sanctuary, Tamil Nadu
  • तमिलनाडु में स्थित, वेदांथंगल पक्षी अभयारण्य 1858 में स्थापित किया गया था और इसमें 74 एकड़ का क्षेत्र शामिल है।
  • अभयारण्य प्रवासी पक्षियों की कई प्रजातियों का घर है, जिनमें पिंटेल, गार्गनी और ग्रे वैगटेल शामिल हैं।
नल सरोवर पक्षी अभयारण्य, गुजरात | Nal Sarovar Bird Sanctuary, Gujarat
  • गुजरात में स्थित, नल सरोवर पक्षी अभयारण्य 1969 में स्थापित किया गया था और यह 120 वर्ग किमी के क्षेत्र में फैला हुआ है।
  • अभयारण्य पक्षियों की कई प्रजातियों का घर है जिनमें राजहंस, पेलिकन और बत्तख शामिल हैं।