Vilom Shabd | विलोम शब्द | विपरीतार्थक शब्द

Antonyms in Hindi


"विलोम" शब्द का अर्थ है-उल्टा या विपरीत। अत: किसी शब्द का उल्टा अर्थ व्यक्त करने वाला शब्द विलोमार्थक शब्द कहलाता है। विलोम शब्द (Vilom Shabd) को अंग्रेज़ी में ‘Antonyms’ कहते है ।
विपरीतार्थक, विपरीत अर्थ या विलोम शब्द (Vilom Shabd) देने वाले शब्द निम्नलिखित विधियों से बनते हैं:
1. लिंग-परिवर्तन के द्वारा :
जैसे-भाई-बहन, राजा-रानी, वर-वधू, लड़का-लडकी, गाय-बैल, कुत्ता-कुतिया,इत्यादि।
2. भिन्न जातीय शब्द के द्वारा :
जैसे- अधम-उत्तम, अधिकतम-न्यूनतम, अनुराग-विराग, आजाद-गुलाम,आगे-पीछे, कड़वा-मीठा, इत्यादि।
3. उपसर्ग की सहायता से :
जैसे-ईश्वर-अनीश्वर, आस्था-अनास्था, अस्वस्थ-स्वस्थ, मान-अपमान, अल्पायुदीर्धायु, अंतर्मुखी-बहिर्मुखी, इत्यादि।
4. उपसर्ग के समान प्रयुक्त होनेवाले शब्दों के परिवर्तन से :
जैसे-गणतंत्र-राजतंत्र, अल्पसंख्यक-बहुसंख्यक,उत्तरायण-दक्षिणायण, एकतंत्र-बहुतंत्र, उदयाचल-अस्ताचल, विशालकाय-लघुकाय, इत्यादि।
5. नज समास के पद बनाकर :
जैसे-नश्वर-अनश्वर, आदि-अनादि, संभव-असंभव, आस्तिक-नास्तिक,अनाथ-सनाथ, सार्थक-निरर्थक, इत्यादि।

विलोम शब्द (Vilom Shabd) के उदाहरण:

शब्द विलोम शब्द विलोम
अमृत विष अथ इति
अन्धकार प्रकाश अल्पायु दीर्घायु
अनुराग विराग अनुज अग्रज
अधिक न्यून अर्थ अनर्थ
अतिवृष्टि अनावृष्टि अनुपस्थिति उपस्थिति
अज्ञान ज्ञान अनुकूल प्रतिकूल
अभिज्ञ अनभिज्ञ अल्प अधिक
अनिवार्य वैकल्पिक अगम सुगम
अभिमान नम्रता अनुग्रह विग्रह
अपमान सम्मान अरुचि रुचि
अर्वाचीन प्राचीन अवनति उन्नति
अवनी अंबर अच्छा बुरा
अच्छाई बुराई अमीर ग़रीब
अंधेरा उजाला अर्जित अनर्जित
अंत प्रारंभ अंतिम प्रारंभिक
आदि अंत आगामी गत
आग्रह दुराग्रह आकर्षण विकर्षण
आदान प्रदान आलस्य स्फूर्ति
आदर्श यथार्थ आय व्यय
आहार निराहार आविर्भाव तिरोभाव
आमिष निरामिष आर्द्र शुष्क
आज़ादी ग़ुलामी आकाश पाताल
आशा निराशा श्रित निराश्रित
आरंभ अंत आदर अनादर
आयात निर्यात आर्य अनार्य
आदि अनादि आस्तिक नास्तिक
आवश्यक अनावश्यक आनंद शोक
आधुनिक प्राचीन आना जाना
आलस्य फुर्ती आध्यात्मिक भौतिक
इच्छा अनिच्छा इष्ट अनिष्ट
इच्छित अनिच्छित इहलोक परलोक
ईमान बेईमानी ईमानदार बेईमान
ईर्ष्या प्रेम ईश्वर अनीश्वर
ईश्वरवाद अनीश्वरवाद उत्थान पतन
उद्यमी आलसी उर्वर ऊसर
उधार नक़द उपस्थित अनुपस्थित
उत्कृष्ट निकृष्ट उपजाऊ बंजर
उदय अस्त उपकार अपकार
उदार अनुदार उत्तीर्ण अनुत्तीर्ण
उत्तर दक्षिण ऊँचा नीचा
उन्नति अवनति उचित अनुचित
उत्तरार्ध पूर्वार्द्ध एकता अनेकता
एक अनेक ऐसा वैसा
ओजस्वी निस्तेज औपचारिक अनौपचारिक
ऋजु कुटिल ऋषि संसारी
ऋत अनृत ऋण उऋण
कृतज्ञ कृतघ्न क्रय विक्रय
कमाना खर्च करना क्रूर दयालु/td>
कच्चा पक्का कटु मधुर
क्रिया प्रतिक्रिया कड़वा मीठा
क्रुद्ध शान्त कर्म निष्कर्म
कठिनाई सरलता कभी:कभी अक्सर
कठिन सरल केंद्रित विकेंद्रित
क़रीबी दूर के कम अधिक
खेद प्रसन्नता खिलना मुरझाना
खुशी दु:ख ख़रीददार विक्रेता
ख़रीद बिक्री ख़रीदना बेचना
गर्म ठंडा गन्दा साफ़
गहरा उथल ग़रीब अमीर
गुण दोष, अवगुण ग़लत सही
घृणा प्रेम घात प्रतिघात
घर बाहर घाटा फ़ायदा
चर अचर चौड़ी संकरी, तंग
छोटा बड़ा छूत अछूत
जन्म मृत्यु जल्दी देरी
जीवन मरण जल थल
जड़ चेतन जटिल सरस
झूठ सच ठोस तरल
डरपोक निडर तुच्छ महान
तकलीफ़ आराम तपन ठंडक
थलचर जलचर थोड़ा बहुत
थोक फुटकर दुर्लभ सुलभ
दाता याचक दिन रात
देव दानव दुराचारी सदाचारी
दयालु निर्दयी देशी परदेशी
धीरे तेज़ धनी ग़रीब, निर्धन
धर्म अधर्म धूप छाँव
धीर अधीर न्याय अन्याय
निजी सार्वजनिक नक़द उधार
नियमित अनियमित निश्चित अनिश्चित
निरक्षर साक्षर नूतन पुरातन
निंदा स्तुति निर्दोष र्दोष
नीचा ऊंचा नकली असली
निर्माण विनाश निकट दूर
प्यार घृणा प्रत्यक्ष परोक्ष
पतला मोटा पाप पुण्य
पतिव्रता कुलटा प्रलय सृष्टि
पवित्र अपवित्र प्रश्न उत्तर
पूर्ण अपूर्ण प्रेम घृणा
परतंत्र स्वतंत्र प्राचीन नवीन / नया
पक्ष निष्पक्ष प्राकृतिक अप्राकृतिक
प्रसन्न अप्रसन्न प्रभावित अप्रभावित
पोषण कुपोषण परिचित अपरिचित
प्रवेश निकास पदोन्नति पदावनति
प्रतिकूल अनुकूल प्रारंभ अंत
पसंद नापसंद फायदा नुकसान
बंधन मुक्ति बुद्धिमता मूर्खता
बासी ताजा बाढ़ सूखा
बुराई भलाई भूलना याद करना
भाव अभाव मूक वाचाल
मितव्यय अपव्यय मोक्ष बंधन
मौखिक लिखित मानवता दानवता
महात्मा दुरात्मा मान अपमान
मधुर कटु मित्र शत्रु
मिथ्या सत्य मंगल अमंगल
महंगा सस्ता मेहनती आलसी
मृत्यु जन्म मंजूर नामंजूर
युद्ध शांति योग्य अयोग्य
यश अपयश रात दिन
रुग्ण स्वस्थ रक्षक भक्षक
राग द्वेष रात्रि दिवस
राजा रंक रुचि अरुचि
रोज़गार बेरोज़गार लाभ हानि
व्यवस्था अव्यवस्था व्यावहारिक अव्यावहारिक
विधि निषेध विधवा सधवा
वरदान अभिशाप विनम्रता घमंड
विजय पराजय वसंत पतझड़
विरोधर समर्थन विशुद्ध दूषित
विषम सम विद्वान मूर्ख
विश्वास अविश्वास विकसित अविकसित
विशिष्ट सामान्य / साधारण विश्वनीय अविश्वनीय
विस्तृत संक्षिप्त विकास ह्रास
शयन जागरण शीत उष्ण
शुभ अशुभ शुष्क आर्द्र
शोर शांन्ति शान्त अशान्त
शत्रु मित्र शूर कायर
शुक्ल कृष्ण शोक हर्ष
शाश्वत क्षणिक शुभ अशुभ
श्रम विश्राम श्रोता वक्ता
स्वतंत्र परतंत्र स्वस्थ अस्वस्थ
स्वीकृत अस्वीकृत स्वदेश विदेश
स्वर्ग नरक स्तुति निंदा
स्वाधीन पराधीन स्वतंत्रता दासता
स्वीकार अस्वीकार स्थाई अस्थायी
सजीव निर्जीव सुगंध दुर्गन्ध
संक्षेप विस्तार सरस नीरस
सौभाग्य दुर्भाग्य सगुण निर्गुण
सक्रिय निष्क्रय सफल असफल
सज्जन दुर्जन संतोष असंतोष
सुखान्त दुखांत सच झूठ
सुन्दर बदसूरत, कुरूप साक्षर निरक्षर
साधु असाधु सुपुत्र कुपुत्र
सुर असुर सुमति कुमति
साकार निराकार सुजन दुर्जन
सम्मान अपमान, अनादर सुबह शाम
सूर्योदय सूर्यास्त सरकारी ग़ैरसरकारी
सुविधा असुविधा सस्ता महंगा
सक्षम अक्षम सुरक्षित असुरक्षित
संभव असंभव संतुलित असंतुलित
संतुलन असंतुलन सावधानी असावधानी
सघन विरल सहायक बाधक
सहमत असहमत सुख दुख
सहयोग असहयोग सहमति असहमति
समापन उद्घाटन सर्दी गर्मी
हर्ष शोक हित अहिता
हिंसा अहिंसा हार जीत
क्षणिक शाश्वत ज्ञान अज्ञान