Vilom Shabd | विलोम शब्द | विपरीतार्थक शब्द
Antonyms in Hindi
"विलोम" शब्द का अर्थ है-उल्टा या विपरीत। अत: किसी शब्द का उल्टा अर्थ व्यक्त करने वाला शब्द विलोमार्थक शब्द कहलाता है। विलोम शब्द (Vilom Shabd) को अंग्रेज़ी में ‘Antonyms’ कहते है ।
विपरीतार्थक, विपरीत अर्थ या विलोम शब्द (Vilom Shabd) देने वाले शब्द निम्नलिखित विधियों से बनते हैं:
1. लिंग-परिवर्तन के द्वारा :
जैसे-भाई-बहन, राजा-रानी, वर-वधू, लड़का-लडकी, गाय-बैल, कुत्ता-कुतिया,इत्यादि।
2. भिन्न जातीय शब्द के द्वारा :
जैसे- अधम-उत्तम, अधिकतम-न्यूनतम, अनुराग-विराग, आजाद-गुलाम,आगे-पीछे, कड़वा-मीठा, इत्यादि।
3. उपसर्ग की सहायता से :
जैसे-ईश्वर-अनीश्वर, आस्था-अनास्था, अस्वस्थ-स्वस्थ, मान-अपमान, अल्पायुदीर्धायु, अंतर्मुखी-बहिर्मुखी, इत्यादि।
4. उपसर्ग के समान प्रयुक्त होनेवाले शब्दों के परिवर्तन से :
जैसे-गणतंत्र-राजतंत्र, अल्पसंख्यक-बहुसंख्यक,उत्तरायण-दक्षिणायण, एकतंत्र-बहुतंत्र, उदयाचल-अस्ताचल, विशालकाय-लघुकाय, इत्यादि।
5. नज समास के पद बनाकर :
जैसे-नश्वर-अनश्वर, आदि-अनादि, संभव-असंभव, आस्तिक-नास्तिक,अनाथ-सनाथ, सार्थक-निरर्थक, इत्यादि।
विलोम शब्द (Vilom Shabd) के उदाहरण:
शब्द | विलोम | शब्द | विलोम |
---|---|---|---|
अमृत | विष | अथ | इति |
अन्धकार | प्रकाश | अल्पायु | दीर्घायु |
अनुराग | विराग | अनुज | अग्रज |
अधिक | न्यून | अर्थ | अनर्थ |
अतिवृष्टि | अनावृष्टि | अनुपस्थिति | उपस्थिति |
अज्ञान | ज्ञान | अनुकूल | प्रतिकूल |
अभिज्ञ | अनभिज्ञ | अल्प | अधिक |
अनिवार्य | वैकल्पिक | अगम | सुगम |
अभिमान | नम्रता | अनुग्रह | विग्रह |
अपमान | सम्मान | अरुचि | रुचि |
अर्वाचीन | प्राचीन | अवनति | उन्नति |
अवनी | अंबर | अच्छा | बुरा |
अच्छाई | बुराई | अमीर | ग़रीब |
अंधेरा | उजाला | अर्जित | अनर्जित |
अंत | प्रारंभ | अंतिम | प्रारंभिक |
आदि | अंत | आगामी | गत |
आग्रह | दुराग्रह | आकर्षण | विकर्षण |
आदान | प्रदान | आलस्य | स्फूर्ति |
आदर्श | यथार्थ | आय | व्यय |
आहार | निराहार | आविर्भाव | तिरोभाव |
आमिष | निरामिष | आर्द्र | शुष्क |
आज़ादी | ग़ुलामी | आकाश | पाताल |
आशा | निराशा | श्रित | निराश्रित |
आरंभ | अंत | आदर | अनादर |
आयात | निर्यात | आर्य | अनार्य |
आदि | अनादि | आस्तिक | नास्तिक |
आवश्यक | अनावश्यक | आनंद | शोक |
आधुनिक | प्राचीन | आना | जाना |
आलस्य | फुर्ती | आध्यात्मिक | भौतिक |
इच्छा | अनिच्छा | इष्ट | अनिष्ट |
इच्छित | अनिच्छित | इहलोक | परलोक |
ईमान | बेईमानी | ईमानदार | बेईमान |
ईर्ष्या | प्रेम | ईश्वर | अनीश्वर |
ईश्वरवाद | अनीश्वरवाद | उत्थान | पतन |
उद्यमी | आलसी | उर्वर | ऊसर |
उधार | नक़द | उपस्थित | अनुपस्थित |
उत्कृष्ट | निकृष्ट | उपजाऊ | बंजर |
उदय | अस्त | उपकार | अपकार |
उदार | अनुदार | उत्तीर्ण | अनुत्तीर्ण |
उत्तर | दक्षिण | ऊँचा | नीचा |
उन्नति | अवनति | उचित | अनुचित |
उत्तरार्ध | पूर्वार्द्ध | एकता | अनेकता |
एक | अनेक | ऐसा | वैसा |
ओजस्वी | निस्तेज | औपचारिक | अनौपचारिक |
ऋजु | कुटिल | ऋषि | संसारी |
ऋत | अनृत | ऋण | उऋण |
कृतज्ञ | कृतघ्न | क्रय | विक्रय |
कमाना | खर्च करना | क्रूर | दयालु/td> |
कच्चा | पक्का | कटु | मधुर |
क्रिया | प्रतिक्रिया | कड़वा | मीठा |
क्रुद्ध | शान्त | कर्म | निष्कर्म |
कठिनाई | सरलता | कभी:कभी | अक्सर |
कठिन | सरल | केंद्रित | विकेंद्रित |
क़रीबी | दूर के | कम | अधिक |
खेद | प्रसन्नता | खिलना | मुरझाना |
खुशी | दु:ख | ख़रीददार | विक्रेता |
ख़रीद | बिक्री | ख़रीदना | बेचना |
गर्म | ठंडा | गन्दा | साफ़ |
गहरा | उथल | ग़रीब | अमीर |
गुण | दोष, अवगुण | ग़लत | सही |
घृणा | प्रेम | घात | प्रतिघात |
घर | बाहर | घाटा | फ़ायदा |
चर | अचर | चौड़ी | संकरी, तंग |
छोटा | बड़ा | छूत | अछूत |
जन्म | मृत्यु | जल्दी | देरी |
जीवन | मरण | जल | थल |
जड़ | चेतन | जटिल | सरस |
झूठ | सच | ठोस | तरल |
डरपोक | निडर | तुच्छ | महान |
तकलीफ़ | आराम | तपन | ठंडक |
थलचर | जलचर | थोड़ा | बहुत |
थोक | फुटकर | दुर्लभ | सुलभ |
दाता | याचक | दिन | रात |
देव | दानव | दुराचारी | सदाचारी |
दयालु | निर्दयी | देशी | परदेशी |
धीरे | तेज़ | धनी | ग़रीब, निर्धन |
धर्म | अधर्म | धूप | छाँव |
धीर | अधीर | न्याय | अन्याय |
निजी | सार्वजनिक | नक़द | उधार |
नियमित | अनियमित | निश्चित | अनिश्चित |
निरक्षर | साक्षर | नूतन | पुरातन |
निंदा | स्तुति | निर्दोष | र्दोष |
नीचा | ऊंचा | नकली | असली |
निर्माण | विनाश | निकट | दूर |
प्यार | घृणा | प्रत्यक्ष | परोक्ष |
पतला | मोटा | पाप | पुण्य |
पतिव्रता | कुलटा | प्रलय | सृष्टि |
पवित्र | अपवित्र | प्रश्न | उत्तर |
पूर्ण | अपूर्ण | प्रेम | घृणा |
परतंत्र | स्वतंत्र | प्राचीन | नवीन / नया |
पक्ष | निष्पक्ष | प्राकृतिक | अप्राकृतिक |
प्रसन्न | अप्रसन्न | प्रभावित | अप्रभावित |
पोषण | कुपोषण | परिचित | अपरिचित |
प्रवेश | निकास | पदोन्नति | पदावनति |
प्रतिकूल | अनुकूल | प्रारंभ | अंत |
पसंद | नापसंद | फायदा | नुकसान |
बंधन | मुक्ति | बुद्धिमता | मूर्खता |
बासी | ताजा | बाढ़ | सूखा |
बुराई | भलाई | भूलना | याद करना |
भाव | अभाव | मूक | वाचाल |
मितव्यय | अपव्यय | मोक्ष | बंधन |
मौखिक | लिखित | मानवता | दानवता |
महात्मा | दुरात्मा | मान | अपमान |
मधुर | कटु | मित्र | शत्रु |
मिथ्या | सत्य | मंगल | अमंगल |
महंगा | सस्ता | मेहनती | आलसी |
मृत्यु | जन्म | मंजूर | नामंजूर |
युद्ध | शांति | योग्य | अयोग्य |
यश | अपयश | रात | दिन |
रुग्ण | स्वस्थ | रक्षक | भक्षक |
राग | द्वेष | रात्रि | दिवस |
राजा | रंक | रुचि | अरुचि |
रोज़गार | बेरोज़गार | लाभ | हानि |
व्यवस्था | अव्यवस्था | व्यावहारिक | अव्यावहारिक |
विधि | निषेध | विधवा | सधवा |
वरदान | अभिशाप | विनम्रता | घमंड |
विजय | पराजय | वसंत | पतझड़ |
विरोधर | समर्थन | विशुद्ध | दूषित |
विषम | सम | विद्वान | मूर्ख |
विश्वास | अविश्वास | विकसित | अविकसित |
विशिष्ट | सामान्य / साधारण | विश्वनीय | अविश्वनीय |
विस्तृत | संक्षिप्त | विकास | ह्रास |
शयन | जागरण | शीत | उष्ण |
शुभ | अशुभ | शुष्क | आर्द्र |
शोर | शांन्ति | शान्त | अशान्त |
शत्रु | मित्र | शूर | कायर |
शुक्ल | कृष्ण | शोक | हर्ष |
शाश्वत | क्षणिक | शुभ | अशुभ |
श्रम | विश्राम | श्रोता | वक्ता |
स्वतंत्र | परतंत्र | स्वस्थ | अस्वस्थ |
स्वीकृत | अस्वीकृत | स्वदेश | विदेश |
स्वर्ग | नरक | स्तुति | निंदा |
स्वाधीन | पराधीन | स्वतंत्रता | दासता |
स्वीकार | अस्वीकार | स्थाई | अस्थायी |
सजीव | निर्जीव | सुगंध | दुर्गन्ध |
संक्षेप | विस्तार | सरस | नीरस |
सौभाग्य | दुर्भाग्य | सगुण | निर्गुण |
सक्रिय | निष्क्रय | सफल | असफल |
सज्जन | दुर्जन | संतोष | असंतोष |
सुखान्त | दुखांत | सच | झूठ |
सुन्दर | बदसूरत, कुरूप | साक्षर | निरक्षर |
साधु | असाधु | सुपुत्र | कुपुत्र |
सुर | असुर | सुमति | कुमति |
साकार | निराकार | सुजन | दुर्जन |
सम्मान | अपमान, अनादर | सुबह | शाम |
सूर्योदय | सूर्यास्त | सरकारी | ग़ैरसरकारी |
सुविधा | असुविधा | सस्ता | महंगा |
सक्षम | अक्षम | सुरक्षित | असुरक्षित |
संभव | असंभव | संतुलित | असंतुलित |
संतुलन | असंतुलन | सावधानी | असावधानी |
सघन | विरल | सहायक | बाधक |
सहमत | असहमत | सुख | दुख |
सहयोग | असहयोग | सहमति | असहमति |
समापन | उद्घाटन | सर्दी | गर्मी |
हर्ष | शोक | हित | अहिता |
हिंसा | अहिंसा | हार | जीत |
क्षणिक | शाश्वत | ज्ञान | अज्ञान |